सुवर्णदुर्गाच्या मुलुखांत...भाग १

संयोजन- चक्रम हायकर्स, मुलुंड.

दि. २८.११.२००९
रात्री १ वा. मुलुंडहून निघालो. सकाळी ६ वा दापोली. पावणेसातला सालदुरे (मुरुड) इथे पोहोचलो. आसुदच्या जोशींनी अनिष निवासमधील (प्रोप्रा प्रताप भोसले. फोन २३४६१५-२३४८९७) डॉरमेटरीमध्ये व्यवस्था करुन ठेवली होती. या जोशींचं आसुदमध्ये समाधान नांवाचं हॉटेल आहे. (फोन- (०२३५८) २३४५२६, २३४५६१). झटपट फ्रेश होवून, चहा घेउन मुरुड बीचवर गेलो. हंगाम असल्याने भरपूर सीगल्स होते. उजवीकडे लांबवर समुद्रात शिरलेला कनकदुर्गाचा भूपट्टा दिसत होता.
हॉटेल समाधानमध्ये नाश्त्याला चविष्ट मिसळ, बटाटावडा, पोहे व परत चहा इ. उरकून पुढे केशवराज थांब्याव्रर- दाबकेवाडीत उतरलो. इथून पोफळीच्या आगारातून व गर्द झाडीच्या आसूद बागेतून केशवराज मंदिराकडे जाणारी वाट अत्यंत सुंदर आहे. वाटेत २ ठिकाणी गुलाबी फुलांचा गालीचा अंथरलेला होता.

वाटेत एक ओढा ओलांडावा लागतो. पूर्वी यांवर एक लाकडी सांकव होता. आता बळकट पूल बांधला आहे. हा संपूर्ण परिसर श्री. ना. पेंडशांच्या 'गारंबीचा बापू' कादंबरीतला परिसर आहे. त्या कादंबरीवर निघालेल्या चित्रपटाचं शुटींगही इथलंच.केशवराज मंदिराच्या थोडं अलिकडे डाव्या बाजूला उघड्यावर एक शिवलिंग दिसतं. रम्य झाडीतल्या केशवराजासमोर बारमाही धो धो पाणी वहाणारं गोमुख आहे. गोमुखांतून येणारं पाणी वरच्या डोंगरातून ज्या दगडी पाटपन्हळीतून आणलं आहे, ती व्यवस्थाही बघण्यासारखी आहे.

एका झाडाच्या बुंध्यातून हा प्रवाह १२ महिने सुरू असतो. त्या ठिकाणच्या 'अ‍ॅनोडेंड्रॉन' जातीच्या वेलीचे वळकट्यांचे आकारही बघण्यासारखे. केशवराज मुर्तीचा आयुधक्रम पद्म, शंख, चक्र, गदा असा आहे. बाजूलाच एक गणपतीचं स्थान आहे. दाबकेवाडीतही एक गणपती मंदिर आहे.
इथून पुढे हर्णै गांवात गेलो. सकाळी दिसलेल्या कनकदुर्गाच्या भुपट्ट्याच्या पायथ्यातूनच जेट्टीकडे जाणारा रस्ता आहे. जातांना उजवीकडे दणकट तटबंदी असणारा गोवा किल्ला दिसतो. नंतर दाट वस्ती असलेला फतेगड व शेवटी lighthouse असलेला कनकदुर्ग! नावाडी आधीच ठरवलेला असल्याने जास्त वेळ गेला नाही. नुकत्याच येऊन गेलेल्या फयान वादळाची तारीख ११.११.२००९ एका खडकावर लिहीलेली होती. एका नांवेत ११- १२ जण याप्रमाणे आमच्या ३ नांवा सुवर्णदुर्गाकडे निघाल्या.

२०- २५ मि.त पिवळ्याधमक रेतीच्या पुळणीवर नांव लागली.
२ एकर जागा व्यापलेला सुवर्णदुर्ग १६६० च्या सुमारास शिवाजीमहाराजांनी जिंकला व त्याची फेरबांधणी केली. खडक फोडून तयार केलेली तटबंदी हे 'सुवर्णदुर्गा'चं वैशिष्टय़..छ्त्रपती संभाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत सुवर्णदुर्गावर सिद्दींचे आक्रमण झाले असता मुख्य किल्लेदाराची फितुरी कान्होजींनी उघडकीस आणली व त्याचा शिरच्छेद करून लढ्याची सुत्रे हातांत घेउन हल्लाही परतवून लावला. यामुळे नंतर 'सरखेल' या पदवीबरोबरच मराठी आरमार प्रमुख म्हणून त्यांची नेमणूक झाली. १६९६ च्या सुमारास हा दुर्ग आंग्र्यांचे केंद्र होते.

एक थोडी विषय सोडून अवांतर माहिती म्हणजे 'सुवर्णदुर्ग' पुन्हा चर्चेत आला तो ब्रिटीश राजवटीत.. त्याबद्दल इथे वाचा..

हेही वाचा..
सर विल्यम जेम्स
सेवेनद्रुग कॅसल

१८०२ साली यशवंतराव होळकरांच्या हल्ल्यामुळे २ रा बाजीराव पुणे सोडून काही काळासाठी सुवर्णदुर्गावर आश्रयाला होता. नोव्हें. १८१८ साली इंग्रजांनी पेशव्यांकडून हा किल्ला ताब्यात घेतला.
या दुर्गाची चहूंकडील शाबूत दणकट तटबंदी लक्षवेधी. गोमुखी बांधणीच्या दरवाजाकडे जातांना बाहेरील बाजूंस आणखी काही तटबंदीसारखं बांधकाम दिसतं! तिथेच डावीकडे दोन तोफा पडलेल्या आहेत. उंच बुरुजांमधुन शिरल्यावर मुख्य प्रवेशद्वारापुर्वी उजव्या हातांस मारुती व द्वाराच्या पायरीवर कासव कोरलेले आहे. आंत दोन्ही बाजूंस देवड्या आहेत. पैकी डाव्या देवडीत आणखी एक खोली व बाहेरुन तटावर जायला सोपान आहे. वर चढल्यावर उजवीकडे तटावर ध्वजस्तंभ आहे. डावीकडील वाट सरळ पलिकडील तटातल्या चोरदरवाज्याकडे जाते. चोरदरवाज्याचं बांधकाम पहाण्यासारखं आहे. ओहोटीवेळी दुर्गाला प्रदक्षिणाही घालता येते. पुढे हिरव्या शेवाळाने रंगलेली पाण्याची प्रचंड टाकी.. ध्वजस्तंभाच्या खालच्या बाजुला विहीर व बांधकामाचे काही अवशेष दिसतात. तटावरून फिरतांना फांदीवर एक घरटे व निळसर अंडी दिसली. सुवर्णदुर्गाचा आकार फुलपाखराप्रमाणे आहे. प्रचंड माजलेल्या गवतामुळे सर्व अवशेष नीट बघता आले नाहीत. होडीतून हर्णैकडे परततांना डॉल्फिनने दर्शन दिले. मुरूडच्या किनार्‍यावरून डॉल्फिन बघायला होडीवाले खोल समुद्रात पर्यटकांना घेउन जातात. इथे इतक्या सहज डॉल्फिन दिसणं हा आमच्यासाठी बोनसच होता.जेटीवर आल्यावर पाणी भरून लगेच जेवायला बसायचा बेत होता, पण इथे आणखी एक अडचण समजली म्हणजे पिण्याचे पाणी आधीच भरून आणायला हवं. सुवर्णदुर्गावरही सहजी पाणी नाही. शेवटी भुकेल्या व तहानेल्या अवस्थेतच आधी कनकदुर्ग बघायचं ठरवलं! सुरूवातीच्या दोन बुरूजांमधून थेट वर काँक्रीटच्या पाखाडीने दीपगृहाकडे निघालो.

उजवीकडे खाली पाण्याची खोदीव टाकी आहेत. हे दिपगॄह १०० वर्षांपुर्वीचं व कोकण किनार्‍यावरील सगळ्यात जुनं आहे. वर सोलर सिस्टीम असल्याने वर जाता येत नाही. फतेगडावर दाटीने कोळी वस्ती असल्याने तो नीट बघता येत नाही आणि किल्ल्याच्या खुणाही नाहीशा झाल्या आहेत. आणखी थोडं पुढे आल्यावर गोवा दुर्गाचं प्रवेशद्वार दिसलं, तिथे वॉचमनकडे नोंदणी करुन आत शिरलो. या ठिकाणी तटबंदी पडलेली आहे.उजव्या बाजुस असलेले मुख्य प्रवेशद्वार चिणून बंद केलं आहे. या दरवाजावर बाहेर समुद्राच्या बाजूने तळांत गंडभेरुंड व त्याने पकडलेल्या ४ हत्तींचं शिल्प आहे. सध्या इथे सगळी घाण आहे आणि या दुर्मिळ शिल्पावर पांढरा रंग फासला आहे. बाजूला तटांत मारुती आहे. किल्ल्याची तटबंदी बर्‍या अवस्थेत आहे. सुवर्णदुर्गाचं इथून सुरेख दर्शन होतं. जास्त वेळ न घालवता आमच्या गाडीनं आंजर्ल्याकडे मोर्चा वळवला. आंजर्ल्याचा कड्यावरचा गणपती प्रसिद्ध आहे. येथील गणेशमूर्ती साडेतीन- चार फूट उंचीची आहे. मंदिराची स्थापना इ.स. १४३० च्या सुमाराची असावी. पूर्वी लाकडी बांधकाम होतं. सध्याचं मंदिर १७८० मध्ये बांधलं गेलं आहे. चारही बाजूने संरक्षक भिंत असून समोरील भागांत दगडांत मोठं तळं खोदलेले आहे. आम्हांला सुवर्णदुर्गामागील सूर्यास्त अनुभवायचा होता पण इथूनही सुर्यास्त सुरेख टिपता आला.

आजच्या दिवसभराच्या सुंदर भटकंतीवर कळस चढवला तो समाधान हॉटेलातील उत्तमपैकी जेवणाने... वालाची उसळ आणि सोलकढी...! रात्री झक्कास झोप लागली!
(क्रमशः...)